بحران دریاچه ارومیه

مقدمه

دریاچه ارومیه که تا سالیان گذشته یکی از دریاچه های منحصر بفرد جهان محسوب میشد، رو به نابودی و نمک زاری می باشد.

من در این مقاله : معرفی دریاچه، پارک ملی دریاچه، حیات وحش دریاچه ارومیه، آرتمیا اورمیانا، دلایل خشک شدن دریاچه، پیامد های خشک شدن آن، تأثیر آن بر افزایش زلزله ها، تأثیرات آن بر کلانشهر تبریز و شعاع 300 کیلومتری را بیان خواهم نمود.

 

معرفی دریاچه ارومیه :

دریاچه ارومیه بزرگترین دریاچه داخلی ایران است که با اسامی چی‏چست و کبودان ینز نامیده شده است‏ . دریاچه ارومیه که در دوره پهلوی دریاچه رضائیه نامیده می‌شد .شهر ارومیه در غرب این دریاچه قرار دارد. یک دریاچه آب شور در شمال غرب ایران است. این دریاچه استان آذربایجان شرقی و غربی را از یکدیگر جدا می‌کند. دریاچه ارومیه بزرگترین دریاچه در خاورمیانه و دومین دریاچه آب شور بر روی کره زمین است.  بر اسلس‏ آخرین نقشه‏های موجود،ارتفاع آن 1273 متر بالاتر از سطح دریای آزاد می‏باشد.

قدمت تمدن بشری اطراف آن : قدمتی در حدود 8000 سال‏ پیش از میلاد

طول دریاچه از شمال به جنوب : در حدود 140 کیلومتر

عرض آن : بین‏ 20 تا 50 کیلومتر تغییر می‏کند.

حداکثر عمق آن 21 متر و عمق متوسط آن‏ 6 متر می‏باشد.

در فصل تابستان،آب دریاچه در حدود 1 متر پایین‏ می‏رود،به طوری که از مساحت دریاچه که در حدود 6 هزار کیلومتر مربع‏ می‏باشد،حدود 1500 کیلومتر مربع آن خشک می‏شود و در سواحل دریاچه‏ زمین‏های باتلاقی تشکیل می‏دهد.

مقدار آب دریاچه : حدود 12 میلیارد متر مکعب 

مساحت سطح آب : ۵ تا ۶ هزار کیلومتر مربع است.

تغییر سطح آب دریاچه در ایام سال‏ کاملا محسوس است.در ماه‏های شهریور،مهر و آبان آب آن کم می‏شود.در مواقع سرما و یخبندان،ارتفاع سطح دریاچه تقریبا ثابت است.در اوایل‏ فروردین،به واسطهء ذوب برفها و فراوانی آب رودها،دریاچه به حداکثر وسعت خود می‏رسد که گاهی 4 تا 5 متر از سطح عادی بالاتر می‏آید و بخشهایی از ساحل آن به زیر آب فرو می‏رود.

 

تاریخچه پیدایش دریاچه ارومیه و اهمیّت آن :

دریاچه در گودالی قرار دارد که در آن آهکهای دوران سوم‏ نظریهء وی ائوژئوسنکلاین (ناودیس طول و باریکی که فعالیت آتشفشانی در آن‏ زیاد است)نام دارد.

 

این‏ دریاچه از نظر زمین‏شناسی در بین دو سیستم فعال گسل تبریز در شمال و گسل‏ زرینه‏رود در جنوب واقع شده است.نظریهء دیگر بر آنست که‏ دریاچهء ارومیه در اثر رویدادهای زمین ساختی و در میوسن میانی،بعد از فروافتادگی چالهء تبریز-ارومیه،چالهء مزبور را اشغال می‏کند. «کارل»و«بوتزر»پیدایش دریاچه‏ را ناشی از ازدیاد بارندگی می‏دانستند.

 

از نظر میزان گسترش آب،وسعت آن در دورهء پلیوستوسن(دوران‏ چهارم)خیلی بیشتر از امروز بوده است و سطح امروزی آن در حدود 350 متر پایینتر از آن زمان می‏باشد،لذا در دوران چهارم به موازات‏ تغییرات اقلیمی،سطح آن دائما تغییر می‏کرده است.شواهد این تحولات‏ را به صورت پله‏ها و تراسهایی می‏توان در اطراف دریاچه پیدا کرد.سکوها دلتاهای قدیمی بیرون از آب،وسعت و منطقهء گسترش دریاچه را نشان‏ می‏دهد.ادامهء تراسهای دریاچه‏ای در منطقهء دامنهء تشکیلات‏ خروجی کوه بز و داغی با عظمتی چشمگیر وجود دارد.در این تراسها، ناپیوستگی‏هایی دیده می‏شود که نشانه‏ای از وجود یک سطح فرسایش قدیمی به‏ شمار می‏رود.نحوهء عمل رسوب‏گذاری در این ناپیوستگی‏ها مؤثر بوده است. در زمان‏هایی که نوسانی در پوستهء زمین وجود داشته،نهشته‏ها حالت‏ دگر شیبی نیز به خود گرفته‏اند.

 

«کارل»و«بوتزر»مراحل گسترش دریاچهء ارومیه را مربوط به‏ دوره‏های بارانی دوران چهارم می‏دانستند.به نظر آنان دریاچه زمانی به‏ حداکثر گسترش خود می‏رسیده که دوره‏های یخبندان به حداکثر توسعهء خود می‏رسیدند.به نظر«بوبک»علت توسعهء دریاچه در دورهء پلیوپلیوستوسن و دوره‏های سرد پلیوستوسن،پایین آمدن حرارت متوسط هوا به میزان 5 درجهء سانتیگراد کمتر از امروز بوده است.

 

نظریهء دیگر دربارهء پیدایش و گسترش دریاچه مبتنی بر این فرض است که در دوره‏های‏ سرد پلیوستوسن،بعد از گسترش دریاچه،سردی هوا موجب توقف گسترش‏ گیاهان شده و در نتیجه عوامل بازدارنده فرسایش یعنی گیاهان مانعی‏ در برابر جریان‏های متناوب سیلابی ایجاد نمی‏کرده است،به نظر می‏رسد که این دریاچه همانند سایر دریاچه‏ های داخلی ایران،به علت کاهش میزان‏ تبخیر پدید آمده باشد.از دورهء وورم به این طرف،بالاآمدن میزان درجه‏ حرارت به ویژه در فصل تابستان،موجب شده مقداری از آب دریاچه خشک‏ شود و قشر نمکی بر جای بمانداین پدیده از پاپان دورهء وورم تا به حال‏ ادامه داشته است.

 

 

نوسانات سطح آب از قدیم الایام تاکنون،پهنه‏ های کویری را در حاشیه دریاچه به وجود آورده است که در فصل خشک به نمکزار تبدیل‏ می‏شوند . یا این که بر اثر پسروی آب دریاچه و عمل تبخیر و نیز امواج کوچک،ترکهای گلی را بر جای می‏گذارند.

 

دریاچه ارومیه یکی از دریاچه‏های نادر و غیر عادی در جهان است که‏ آب آن فوق اشباع از نمک بوده و از نظر اندازه،عمق و ترکیبات شیمیایی‏ آب آن،نوع رسوب،اکولوژی و گردش آب اختصاصات ویژه‏ای دارد . درجهء شوری آب دریاچه نیز دستخوش تغییر است.در کف دریاچه‏ چشمه‏هایی وجود د دارد که آب آنها درجهء شوری را پایین می‏آورد.رودهای شوری نظیر تلخه‏رود نیز در افزایش شوری آن مؤثرند.شوری آب دریاچه موجبات استخراج نمک آن را فراهم‏ کرده است.

 

جزایر دریاچه ارومیه اغلب صخره‏ای می‏باشند که مهمترین آنها شامل‏ تشکیلات خروجی(شاهی)و آهک‏های میوسن بر روی ماسه سنگ‏های‏ کرتاسه(کبودان یا قویون داغی)می‏باشند.

 

مهمترین رودهای تغذیه کننده این دریاچه نیز عبارتند از:زرینه‏ رود سیمینه ‏رود،تلخه‏ رود،نازلوچای و باراندوزچای.

 

با خشک شدن دریاچه ارومیه زندگی در آذربایجان غیر ممکن خواهد شد.

خشک شدن 430 قنات و چاه آب در حوزه آبریز دریاچه ارومیه به سبب پسرفت آب این دریاچه.

اراضی روستاها و شهرهای نزدیک به دریاچه ارومیه با وزش بادهای نمکی غیر قابل کشت و تخریب شده است.

برداشت نمک بصورت اصولی انجام نمی شود و ماشین آلات سنگین بدون هیچ ملاحظه ای بلورهای نمکی را شکسته و باعث می شوند با کوچک ترین وزش باد، نمک ها به مزارع اطراف پراکنده شوند.

 

پارک ملی دریاچه ارومیه

پارک ملی دریاچه ارومیه با نام سابق دریاچه رضائیه در شمال‌غرب ایران قرار دارد. این دریاچه که بزرگترین دریاچه ایران است در سال‌هایی که میانگین بارندگی را داشته باشد ۴۷۰ هزار هکتار مساحت دارد. دریاچه ارومیه بشدت شور است؛ بدین ترتیب هیچ ماهی در آن یافت نمی‌شود. موجودات زنده آن جلبک و میگوی آب شور هستند. این دریاچه غذای فراوانی را برای شمار زیادی از مرغابی‌ها فراهم، مکان مهمی برای جفت‌گیری فلامینگوهای بالغ ،اردک‌های غاز نما و پلیکان‌های سفید است. ۱۸۶ گونه پرنده در دهه ۷۰ میلادی در این پارک ثبت شدند. این دریاچه ۴ جزیره با اندازه متوسط و نزدیک به ۱۰۰ جزیره کوچک -یا تنها برون‌زد صخره‌های بزرگ- دارد. بسیاری از این‌ها با فراهم آوردن مکان‌هایی برای زاد و ولد پرندگان، نه تنها یک زیبایی دیدنی بلکه اکوسیستم منحصربه‌فردی دارند که شایسته حضور در برنامه انسان و زیست‌کره را دارند. بدلیل بستن سد بر روی رودخانه‌های منتهی به دریاچه و نپرداختن حق آبه آن این دریاچه تقریباً خشک شده است.

 

حیات وحش دریاچه

با وجود این و با وجود تصویب 24 راهکار اجرایی، هنوز هیچ اقدام کارسازی در این زمینه صورت نگرفته و این راهکارها در حد مصوبه مانده است.

در سال 1346 بر اساس مصوبه شماره یک شورای عالی حفاظت محیط زیست کشور، به عنوان منطقه حفاظت شده ثبت گردید.

در حال حاضر، در این دریاچه 27 گونه پستاندار، 212 گونه پرنده، 41 گونه خزنده، هفت‌‌گونه دوزیست و 26گونه ماهی زیست می‌کند.

دریاچه ارومیه دارای 102 جزیره است که همه آنها از سوی سازمان یونسکو به عنوان ذخیره‌گاه طبیعی جهان به ثبت رسیده است.

در نتیجه پس روی آب دریاچه، وسعت آن به میزان قابل توجهی کاهش یافته و برخی قسمت‌های جنوبی دریاچه غیرقابل دسترسی و تبدیل به نمک‌زار شده است که این پدیده می‌تواند فجایع زیست محیطی بسیار زیادی را همراه داشته باشد که یکی از آنها، به جای ماندن روستاهای خالی از سکنه در شرق این دریاچه است.

آرتمیا اورمیانا

آرتمیا (نام علمی: Artemia) جانداری است سخت‌پوست که در آب‌های شور زندگی می‌کند. دریاچه ارومیه در ایران، یکی از غنی‌ترین منابع آرتمیا در جهان شمرده می‌شود. آرتمیا در صنایع پرورش میگو و ماهی مورد استفاده قرار می‌گیرد. تولیدات آرتمیا ارومیانا در دریاچه ارومیه 400 میلیون کیلو و قیمت هر کیلو 25 الی 100 دلار می باشد.

احیای آن به نفع همه مردم است و توسعه پرورش آرتمیا و صادرات آن می تواند هزینه های مصرفی امروز آن را بازگرداند.

پس روی دریاچه

پسروی ساحل و تغییرات سطح آب در سواحل غربی دریاچه‏  در مورد پیدایش این دریاچه نظرات مختلفی بیان شده است.نخست‏ این که دریاچه نسبة جوان است و بعد از آخرین فعالیت یخچالی و بر اثر فعالیتهای تکتونیکی پدید آمده است.از دید شرودر* چالهء این دریاچه بخشی از یک فرورفتگی است که از ارومیه تا دختر کشیده‏ شده و خود یک کمربند آتشفشانی است.برخی اعتقاد دارند که دریاچهء ارومیه یک چین زمین‏شناسی است و طبقات رسوبی به سمت مرکز دریاچه‏ امتداد دارند.نظریهء دیگر این است که این دریاچه در اثر حرکت گسل ارومیه به وجود آمده است.

نیاز اکولوژیکی دریاچه ارومیه سالانه 3.1 میلیارد مترمکعب آب است ولی سالانه یک میلیارد مترمکعب آب این دریاچه تبخیر می‌شود.

دریاچه ارومیه دارای 102 جزیره است که همه آن‌ها از سوی سازمان یونسکو به عنوان ذخیره‌گاه طبیعی جهان به ثبت رسیده است. دریاچه ارومیه از نظر سطح آب‌های آزاد، بیستمین دریاچه جهان از لحاظ وسعت و شورترین بعد از بحرالمیت محسوب می‌شود.

 

اصلا آرتمیای دریاچه ارومیه در وضعیت خوبی نیست و در تابستان گذشته شوری آب به 440 گرم در لیتر رسید که این مقدار شوری آب خیلی زیاد است اما آرتمیا موجودی بسیار قوی است و قسمتی از آنها خود را با شرایط جدید سازگار کرده اند و زنده هستند. می بینیم که در زمان هایی خاص از سال آرتمیا وجود دارد، ولی تولید و تراکم آن کم است.

 

حفظ و احیای دریاچه ارومیه باید همزمان با حفظ و احیای آرتمیای آن باشد، چرا که ما دریاچه ای زنده با همان شرایط اکولوژیکی سابق می خواهیم.

 

برداشت نمک از دریاچه ضروری است و باید بیشتر انجام شود، چون در غیر اینصورت با انتقال آب شیرین از شوری دریاچه کاسته نمی شود و از طرفی دیگر با اینکار بهره برداری اقتصادی انجام می دهیم و برای عده ای هم شغل ایجاد می شود و نیز از عوارض بعدی نمک ها کاسته می شود.

 

علاوه بر این موارد، برداشت نمک می تواند شرایط بهینه را برای زیست آرتمیا و پرندگان مهاجر فراهم سازد.

 

سیست آرتمیا سالیان سال در میان آب و نمک دریاچه می ماند و هر وقت شرایط بهینه پدید آمد باز هم به زندگی خود ادامه می دهد، در این رابطه ایجاد بانک ژنی آرتمیا هم اهمیت های خاص خودش را دارد.

 

90 درصد آبهای منطقه در بخش کشاورزی مصرف می شود و راندمان آبیاری کنونی 30 درصد است، پس هر چقدر بتوانیم در مصرف آب کشاورزی صرفه جویی کنیم، همانقدر می توانیم برای احیای دریاچه کمک کنیم.

آبیاری به روش غرقابی بیشترین هدر رفتگی آب را دارد و تصمیم دولت برای تبدیل روش های کنونی به روش آبیاری تحت فشار بسیار مثبت و به نفع کشاورز و دریاچه ارومیه است و من پیشنهاد می کنم دولت 100 درصد هزینه های این بخش را تقبل کند که این به نفع همه است.

 

در حال حاضر حدود یک سوم دریاچه خشک شده است و اطراف آن به شوره زار تبدیل شده است.

 

دلایل اصلی خشک شدن دریاچه ارومیه :

یکی بحث یک دهه خشک سالی مستمر که در حوزه داشتیم که این عامل میزان آبهای سطحی حوزه را به شدت کاهش داده است و طبق بررسی های انجام شده حدود 60 درصد عامل در نتیجه این مسئله بوده است و مابقی، عوامل انسانی بوده است، عواملی نظیر ساخت و ساز آبی سدها در سطح حوزه، بهره برداری های مستقیم از سطح حوزه ،برداشتهای مجاز و غیر مستقیم از سطح حوزه.

1.ایجاد میان‌گذر دریاچه ارومیه یکی از دلایل خشک شدن آن است که این مسئله باعث شده تا آب دریاچه در دو طرف ساکن بماند و در نتیجه، رسوبات دریاچه صدها برابر افزایش یافته است.

2.ایجاد سدها و جمع شدن آب پشت این سدها نیز باعث شده تا آب به اندازه کافی به دریاچه ارومیه نرسد و علاوه بر این، مصارف کشاورزی و گرم شدن هوا نیز در خشک شدن دریاچه ارومیه دخیل بوده است.

3. میزان منیزیم موجود در آب دریاچه ارومیه افزایش و میزان سدیم آن کاهش یافته که باعث رسوب نمک در این دریاچه شده و این مسئله یک خطر جدی برای دریاچه است.

تأثیرات و پیامد های خشک شدن دریاچه بر منطقه و تبریز :

افزایش بیماری های سرطانی

افزایش اختلالات تنفسی

پاشیده شدن نمک شوره زار ها به مناطق و شهرستان های اطراف (تا شعاع 300 کیلومتری)

از بین رفتن کشاورزی در مناطق تحت تأثیر آب و هوای دریاچه

از بین رفتن حیات وحش و موجودات زنده منطقه

از بین رفتن زیباءی منطقه و افزایش شوره زار ها

 

تأثیر خشک شدن دریاچه ارومیه بر افزایش زلزله‌ها

کاهش آب سفره‌های زیرزمینی نتیجه حفر غیرمجاز چاه‌ها بوده ‌که از نظر کار‌شناسان، وقوع زلزله را در منطقه تشدید کرده است. به گزارش ایلنا، وحید کاظم‌زاده روز پنجشنبه در حاشیه نشست هیأت‌امنای این دفتر با بزرگان و معتمدین شهر تبریز در گفت‌وگو با خبرنگاران با اشاره به خشک‌شدن دریاچه ارومیه و کاهش آب سفره‌های زیرزمینی در منطقه گفت: به باور کار‌شناسان زلزله، این مطلب می‌تواند موجبات افزایش زلزله را فراهم سازد. وی با بیان اینکه لازم است کار‌شناسان زلزله در مورد دلایل علمی تداوم پس‌لرزه‌های ورزقان نظر کار‌شناسی ارائه کنند.

 

نتیجه گیری

با توجه به افزایش خطر خشک شدن کامل دریاچه ارومیه، باید راهکارهایی برای آن در نظر گرفته شوند که بنابر پیشنهادات مسئولین می توان به تعدادی از آنها اشاره کرد.

نجات دریاچه ارومیه فقط با کاهش و استفاده بهینه از منابع آبی در آب شرب شهری و آب کشاورزی و صنعتی امکان پذیر است و سایر امورات و نکات فنی در این راستاست.

نجات دریاچه ارومیه باید به صورت بخش‌بندی شده، صورت گیرد و علاوه بر این، تا جایی که امکان دارد باید نمک‌های دریاچه و املاح آن کاهش یابد تا آب موجود در دریاچه صرف انحلال نمک نشود.

اگر نمک‌های رسوب شده با افزایش پسروی دریاچه در منطقه گسترش یابد، رطوبت هوا را جذب کرده و مانع رشد گیاهان خودرو در منطقه خواهد شد که این موضوع بر میزان بارش‌ها هم تاثیر منفی خواهد گذاشت.

حفظ و احیای دریاچه ارومیه باید همزمان با حفظ و احیای آرتمیای آن باشد

بطور خلاصه :

کاهش و جلوگیری از سد بندی بر آب ها

جمع آوری و تخریب پل شهید کلانتری

هدفمند سازی و صرفه جویی در آب های مورد استفاده در کشاورزی

انتقال آب از رودخانه ارس

برداشت نمک از دریاچه